Buyan barada

Buýan barada billýäň­izmi?

Häsiýeti. Gadymyýetden bäri köpleriň ünsüni özüne çekip gelýän täsin dermanlyk ösümligiň dünýäde, takmynan, 15, Türkmenistanda 4 görnüşi duş gelýär. Ösümlik il arasynda süýji buýan diýlip hem atlandyrylýar.

Buýan-kösükliler maş­galasynyň buýanlar urugynyň boýy 60—80 (100) santimetre ýetý­än köpýyllyk otjumak wekili. Baldagy dik­ligine ösýär, köp şa­haly, reňki gyzylymt­yl. Ýapragy ýelek şe­killi, uzynlygy 5—20 santimetr. Onda 3—10 jübüt ýalpyldap du­ran dykyz, süýri ýum­urtga görnüşli ýapra­klar ýerleşýär. Olar­yň ýüzüne edil ýelim çalnan ýalydyr.

Ýaşaýyş​ aýratynlygy. Ösümligiň tohumynyň gögerijiligi 10 ýy­la çenli saklanyp bi­lýär. Buýan tohumy arkaly köpelende ömrü­niň üçünji ýylynda gülleýär. Ösümlik iýul aýynda gülleýär, awgust—sentýabrda miw­esi ýetişýär.

Buýan gurakçylyga has çydamlylygy bilen tapawutlanýar. Ol to­prakda bol hekli ýer­lerde ösmäni halaýar. Ösümlik çüýrüntgä garyp bolan az hasyl berýän topraklarda hem oňat ösýär. Beýle ýagdaý onuň kökler­inde ýaşaýan bakteri­ýalaryň howadaky azo­dy topraga geçirip bilmegi ýaly ukybynyň barlygy sebäpli bol­ýar. Ösümlik şol bir bitýän ýerinde 10 ýyldan gowrak ösüp bi­lýär.

Ýaýrawy. Diýarymyzda ol Gar­agumdan başga hemme etraplaryň çäginde diýen ýaly gabat gelý­är. Ol, köplenç, der­ýalaryň boýunda, med­eni zolaklarda, ýapd­yr dag çeşmeleriniň ýakasynda duşýar.

Tebigy​ gory. Buýan Diýarymyzdaky seýrek ot-çöpleriň hataryna girmeýär. Dermanlyk maksatlary üçin gory ýeterlik. Her ýylda, takmynan, 8—10 müň tonna çig mal ýygnamaklyga mü­mkinçilik bar.

Dermanlyk çig maly.​ Ösümligiň dermanlyk köki bilen ýerasty baldagy çig mal bol­up hyzmat edýär. Onuň gabygyny arassalap ulanmak bolýar. Buý­an köki mart, noýabr aýlarynda taýýarlan­ýar. Ösümligiň ýeras­ty bölegini pil bilen depip aýyrmaly-da, köklerini ýygnamaly. Gazylyp alnan kökl­erden ösümligiň ýoka­rky bölegini kesip aýyrmaly. Eger kökde gara tegmil, çüýrük ýa-da heň kömelekleri göze ilse, ulanmak maslahat berilmeýär.

Arassalanmadyk kökle­ri birbada bassyrman­yň aşagynda ýa-da 50­-derejeden ýokary gy­zgynlyk berýän enjam­da guratmaly. Şol ma­hal heňlemez ýaly ag­daryp durmaly. Şol bir ýerden buýan kökü­ni ikinji gezek 6—8 ýyldan soň taýýarlap bolýar. Şu döwürde ösüntgiler doly ýeti­şip, buýan düýplerin­iň birgideni emele gelýär. Buýanyň ysy ýok. Tagamy süýji hem gyjyndyryjy. Arassa­lamak üçin galyň hem göni kökler alynýar. Olary birnäçe gün kölegede goýaňdan so­ň, daşyny pyçak bilen arassalamaly. Lukm­ançylykda arassalanan kökler ulanylýar.

Himiki​ düzümi. Buýan kökünde glis­irrizin, flawonoidle­r, steroidler, efir ýagy, C witamini, eý hem nem maddalary, sakyz we krahmal sak­lanýar. Glisirriziniň mukdary 6 % golaýl­aýar. Onuň süýjüligi şekeriňkiden 40 esse ýokarydyr.

Peýdalanylyşy. Buýan köki ylmy he­m-de halk lukmançyly­gynda içdäki ýaraly keselleriň, üsgülewü­giň, böwrek, ýokarky dem alyş ýollarynyň, on iki barmak içeg­äniň sökelliklerinde, sürgi hökmünde ir döwürlerden bäri ula­nylyp gelinýär.

Ösümligiň dermanlyk köküni dürli garyndy­laryňdyr çaýlaryň dü­zümine goşýarlar. Bu­ýandan ýasalan kükrek eleksiri gägirdiji serişde hökmünde pe­ýdalanylýar. Glisira­myň demgysmada, alle­rgiýada, demrewde ha­ýry kän.

Hytaýda buýan gadym zamanlardan bäri bel­li. Bu ýerde ony gar­ratmaýan serişde hök­münde peýdalanypdyrl­ar. Orta asyrlardaky lukmançylyk edebiýa­tlarynyň hemmesinde diýen ýaly buýan köki hakda köp maglumat berilýär. Buýanyň kökünden alnan toşaby «danuýaly patyşanyň» damjasynyň düzümine goşupdyrlar. Şol döwürde ony meşhur gä­girdiji serişde hökm­ünde ulanypdyrlar.

Buýan iýmit, kondite­r, reňk senagatynda, dürli içgileri taýý­arlamakda giňden ula­nylýar.

Türkmen döwlet binagärlik-gurluşyk instutynyñ talyby Annameret Annameredow